‘Genler açılıp kapatılabilir epigenetik anahtardır’

Birçok fizikî özelliğimizi ailemizden alıyoruz. Bununla kalmıyor, hastalıklar da nesilden jenerasyona aktarılabiliyor. Annemiz yahut babamızda kanser, diyabet üzere bir hastalık varsa olmayanlara nazaran daha büyük bir risk taşıyoruz. Ama bilim dünyasındaki son gelişmeler, bilhassa de epigenetik alanındaki çalışmalar aslında hayatımız ve sıhhatimiz üzerinde denetimimiz olduğunu gösteriyor. Türkiye Nutrigenetik ve Epigenetik Derneği Başkanı, Epigenetic Coaching’in kurucusu, tıbbi genetik alanında doktoraya sahip çocuk sıhhati ve hastalıkları uzmanı Doç. Dr. Gülsen Meral ‘Genlerle Dans’ isimli kitabında yaşlanmadan yaş alabileceğimizi, ailemizden gelen hastalıkların mukadderatımız olmadığını söylüyor.

◊ Nutrigenetik ve epigenetik üzerine çalışmalar yapıyorsunuz. Bu hususlarla ilgilenmenizin ferdî bir sebebi var mı?

Nutrigenetik ve epigenetiğe olan ilgim 40 yaşımda başladı. Tip 2 diyabet teşhisi aldım ve astım atakları geçiriyordum. Bu hastalıkların ekseriyetle ilerleyici olduğu söylenir lakin beslenme ve hayat usulümü düzenleyerek hastalıklarımdan kurtuldum. 5 yıl evvel İngiltere’ye giderek epigenetik koçluk sistemini (Epigenetic Coaching, UK) kurdum. Farklı üniversitelerde vazife yapan yaklaşık 200 profesör ve uzmanla birlikte çevrimiçi, multidisipliner eğitimler, konsültasyonlar ve araştırmalar yürütüyoruz. Şu sıralar da infertilite, alzheimer, demans, otizm, otoimmün hastalıklar, alerji, A ve D vitaminleri, obezite üzerine genetik ve epigenetik çalışmalar yapıyoruz. 

◊ Kitabınızın kapağında ‘DNA bahtın değil, genetik şifreniz epigenetik’ diyorsunuz. Biraz anlatabilir misiniz?

Genlerin işleyişini şekillendiren sistemlerden biri epigenetiktir. Epigenetik, genotipik değişikliklerden kaynaklanmayan gen ekspresyonundaki farklılıkları inceleyen bir bilim koludur. Bu süreç, anne karnında başlar ve çevresel şartlara bağlı olarak genlerin nasıl tabir edileceğini belirler. Epigenetik modifikasyonlar, genetik mutasyonlardan farklı olarak, DNA’nın dizisinde bir değişiklik yaratmadan, genlerin çalışmasını etkileyen kalıcı ve kalıtsal değişiklikler olarak jenerasyonlar boyunca aktarılabilir. “DNA bahtın değil” sloganıyla öne çıkan epigenetik bilimi, genetik yapımızla çevresel faktörler, bilhassa de beslenme ortasındaki ilişkiyi anlamamıza yardımcı oluyor. Sonuç olarak, genler açılıp kapatılabilir ve epigenetik bu sürecin anahtarıdır. İşte bu nedenle kitabımda da “Anahtar sensin” diyorum.

◊ Genlerimiz nasıl açılıp kapanıyor?

DNA metilasyonu ve histon modifikasyonları üzere epigenetik süreçler, genlerin ne vakit ve nasıl çalışacağını denetim eder. Sağlıklı beslenme, tertipli antrenman ve gerilim idaresi üzere faktörler, genlerin çalışma biçimini etkileyerek onların açılıp kapanmasını sağlayabilir. Bu mevzularda dikkatli olmazsak epigenetik sistemlerde bir yanılgı ya da düzensizlik meydana gelebilir. Bu da gen sözünün baskılanmasına yahut çok artmasına neden olarak alerji, otoimmün hastalıklar, kanser, kardiyovasküler hastalıklar, nörodejeneratif rahatsızlıklar ve yaşlanma süreciyle ilişkilendirilebilir. Kanser, otoimmün hastalıklar ve alerjilerle ilişkili genlerde oluşan olumsuz epigenetik değişiklikler bilakis çevrilebilir ve bu genler tekrar faal hale getirilebilir. Bu sayede bu hastalıkların klinik belirtileri hafifletilebilir ya da büsbütün ortadan kaldırılabilir.

KİŞİYE ÖZEL BESLENME

◊ Hastalıkların oluşmasında epigenetiğin tesiri nedir?

Son yıllarda gerçekleştirilen araştırmalar, genlerin sadece öykünün bir kısmını oluşturduğunu, sıhhat ve hastalıkların gelişiminde epigenetik faktörlerin büyük rol oynadığını kanıtlıyor. DNA’nın değişmez olduğu ve mukadderatımızı belirlediği niyeti artık geçerliliğini yitirdi. Şimdiki bilimsel bulgular, genetik yapının mutlak bir yazgı olmadığını ve ömür stili değişiklikleriyle bireylerin sıhhatlerini yönetme konusunda muhakkak bir denetime sahip olduklarını gösteriyor. Örneğin BRCA1 geninde mutasyon taşıyan bir bayanın göğüs kanseri riski yüksek
olsa da sağlıklı ömür usulü seçimleriyle bu riskin azaltılabileceği biliniyor.

◊ Nutrigenetik temelli epigenetik yaklaşımdan bahsediyorsunuz kitabınızda. Bu ne demek?

‘Genlere nazaran beslenmek’ terimi, bireylerin genetik yapısına ve genetik farklılıklarına dayalı olarak şahsileştirilmiş bir beslenme yaklaşımını tabir eder. Her bireyin genetik yapısı farklı olduğundan besinlerin beden üzerindeki tesirleri de bireyden bireye değişebilir. Örneğin kafein metabolizması yavaş olan bireylerde çok kahve tüketimi kardiyovasküler hastalıkların riskini arttırabilir. A ve D vitaminleri genler üzerinde güçlü bir nutriepigenetik tesire sahiptir. Bu vitaminlerin metabolizmasında vazife alan enzimleri kodlayan genlerdeki genetik varyantlar, A ve D vitaminlerinin bedende faal kullanımını olumsuz etkileyebilir. Bu durum bireylerde vitamin eksikliğine yahut vitaminin biyolojik ve epigenetik fonksiyonlarının yetersiz kalmasına neden olabilir. Bu risklerin önüne geçmek için bireye özel beslenme ve destek programı büyük kıymet taşır.

 ‘BİYOLOJİK YAŞ ORTALAMA 4,6 YIL GERİLEDİ’?

◊ Kitabınızda “Yaşlanmak yazgı değil” diyorsunuz ve yaşlanmayı geciktirebileceğimizi söylüyorsunuz. Bunu nasıl yapacağız?

Zaman içinde hücrelerin ve dokuların fonksiyonlarında bozulmalar meydana gelir ve bu durum diyabet, kanser, kalp-damar hastalıkları ve demans üzere rahatsızlıkların görülme sıklığını arttırır. Günümüzde epigenetik değişikliklerin biyolojik yaşlanma üzerinde büyük bir tesiri olduğu kabul ediliyor. Her birey farklı bir süratte yaşlanır ve bu süreci hayat stili üzere çevresel faktörler tesirler. Gerçekleştirilen bir çalışmada 8 hafta boyunca, 6 bayan iştirakçiye sağlıklı beslenme alışkanlıkları, uyku sistemi, idman ve gevşeme teknikleri konusunda rehberlik sağlandı. Bayanlara probiyotik ve bitkisel destekler içeren özel bir diyet programı uygulandı. Ayrıyeten her gün en az 30 dakika fizikî aktivite yapmaları ve 12 saatlik gece açlığı uygulamaları önerildi. Her gece en az 7 saat uyumaları tavsiye edildi. Elde edilen sonuçlara nazaran iştirakçilerin biyolojik yaşının ortalama 4,6 yıl gerilediği gözlemlendi.

◊ Fiziksel antrenmanın genler üzerindeki tesiri nedir?

Kanser, metabolik, kardiyovasküler ve nörodejeneratif hastalıkların önlenmesi açısından epigenetik düzeneklerin değerli rol oynadığı biliniyor. Fizikî aktivitenin tümör baskılayıcı P53 proteinini aktive ettiğine dair ispatlar var. Östrojen düzeyini azaltıyor ve göğüs kanserini önlüyor. Longevity (uzun yaşam) çalışmaları gösteriyor ki günde yarım saat yürümek çok değerli. Koşmak da değil, yürümek.